Een tijdje geleden was ik spreker bij de VMDB en al improviserend kwam ik op de metafoor van een trein. “Sorry ik ben wat te laat. Mijn trein had een wisselstoornis – Dat zeggen we toch ook niet?”
Mensen die psychisch niet goed functioneren zien we meestal als iemand met verstoord gedrag of nog erger: het is een ‘gestoord’ iemand. Kijken we er wetenschappelijk naar, dan dachten we ontdekt te hebben dat het disfunctioneren een verstoring in de hersenen zou zijn. Zodra iemand stilvalt door bijvoorbeeld depressie of psychose kijken we vooral naar de persoon zelf: Waarom sta je stil? Wat is er met jou aan de hand? We vinden de persoon ziek en deze ziekte mag er eigenlijk niet zijn. We gaan het bestrijden, aanjagen, onderdrukken, of wegstoppen in de bossen.
De psychisch zieke persoon heeft een defect, dat is lastig dus: doei!
En zo begon mijn ellende toen er (on)bewust ‘doei’ tegen me werd gezegd. Hoe zeg ik tegen mezelf dat ik nog steeds welkom ben? Me verzetten was niet wenselijk in deze maatschappij. Ik deed niet mee, ik was niet genoeg van waarde, ik kostte alleen maar geld, ik stond anderen in de weg. Mijn verhaal vol met essentie was van ondergeschikt economisch belang en zo trok ik dus aan het kortste eind. En toen mijn puzzel niet meer in mijn hoofd paste en ik ontregelde, toen deed de politie de rest, in het gunstigste geval met medewerking van de GGZ. Tot zover mijn eigen verhaal.
De systemische inrichting van de maatschappij is zo krachtig, dat je met je stoornis vanzelf aan de zijlijn komt te staan
Daar hoef je niet zoveel voor te doen. Voor je het weet zit je werkloos thuis, ben je afgekeurd en krijg je een keukentafelgesprek met iemand van het wijkteam. Daarna beland je met een mooie indicatie op een dagbestedingsplek. Dit is een soort van rangeerterrein voor mensen, waar het woord ‘gefaald’ op hun voorhoofd staat.
‘Gefaald’ – zelf of door anderen op het voorhoofd geverfd, met onzichtbare stigmaverf aangebracht
Op deze dagbesteding mag je je tijd zinvol doorbrengen met activiteiten die de maatschappij uit goeder trouw voor je heeft bedacht. En dan doe je het nog goed als tweederangs burger. Want andere scenario’s zoals dakloosheid, verslaafd zijn, verwaarlozing en zelfmoord houd ik maar even buiten beschouwing. Wie uit deze vicieuze cirkel weet te breken, heeft mogelijk zelfs zicht op vrijwilligerswerk. Dat zijn werkplekken waar wél een menselijke maat wordt gehanteerd, zodat iemand zichzelf kan zijn en zich met zijn talenten kan inzetten voor anderen. Dat mooie maatwerk kost je wel wat: voor je diensten krijg je namelijk geen vergoeding. Excuses voor de rancuneuze ondertoon die terloops omhoog is gekomen.
Treinvertraging als metafoor
Als je psychisch ziek bent geworden, ben je als een trein, die ergens vertraging oploopt of in het ergste geval: stilstaat in een verlaten weiland. Je bent het spoor bijster en alles eromheen loopt in de soep. De samenleving en je eigen netwerk raakt zelfs wat ontregeld en zoekt ondertussen naar oplossingen. De meest gevoelige treinen worden het eerst ziek en zorgen het eerst voor kortsluiting. De vonken springen er van af. Er ontstaat brand in elektriciteitshuisjes, nu moet er toch echt wat gebeuren met deze gestoorde treinen. Zo wordt bijvoorbeeld de ‘damschreeuwer‘ bij elke dodenherdenking preventief geweerd. Was het de schreeuw zelf, waardoor het destijds misging? Of was het een trigger waardoor collectieve angst ineens noodlottig tot uiting kwam? In ieder geval: onze collectieve angst waart vrij rond.
Wat is er toch aan de hand met deze gekte?
Gekte? Laten we het netjes noemen: kwetsbare treinen met verward gedrag. “Kunnen we deze treinen niet onder dwang van het spoor halen en voor drie dagen ter observatie opsluiten?”, roept een minister die er inmiddels buikpijn van heeft gekregen. Nee dat kunnen we niet doen, wordt er op het perron omgeroepen. De kranten staan er inmiddels ook vol mee en in alle haast raakt iedereen angstig van alles wat maar stilstaat. Ondertussen -en al heel lang- krijgen zieke treinen behandeling en mogen ze eventjes door een wasstraat. Netjes wordt er bijgehouden hoeveel tijd dat schoonspuiten kost en wat de effecten zijn, anders betalen de verzekeraars niet uit.
Duwen of trekken bij zo’n stilstaande trein heeft geen zin
Ook de verantwoordelijke minister zegt vol trots hard getrokken te hebben aan de GGZ-dienstregeling. Iemand die zelf bij de wasstraat werkt (en die zich de collectieve ‘samenlevingsangst’ ongewild eigen heeft gemaakt) ontdekt ondertussen dat zonder toestemming persoonlijke gegevens van al deze kwetsbare treinen bij de verzekeraar belanden. Nu heeft de minister nog meer buikpijn. Waarom staan al die treinen toch stil als ze stilstaan? Verzekeraars bedenken snel een aanpassing in de dienstregeling.
Als een trein stilstaat, is er met de trein zelf meestal niets mis
De stroom is uitgevallen, er is een wisselstoring, of een seinstoringen. Of bladeren op de rails…vinden we dan in het echte leven dat de trein zelf een stoornis heeft? Niemand schijnt ingewikkeld te doen richting onze NS-treinen.
Terug naar de metafoor: ‘Dan maar de trein in op zoek naar antwoorden’ denken nieuwsgierigen. Maar daar is niets te vinden, behalve dan het persoonlijke verhaal, zodra we de treinen weer gaan zien als mensen die stilstaan. Mensen die stilstaan met goede redenen.
Mensen staan stil met een goede reden
Hoe anders kijken we naar mensen die geestelijk vastlopen. We vinden dat ze ziek zijn, dat het hun eigen schuld is, dat ze zwak zijn. Hulpverleners adviseren dat ze voortaan maar de spanning moeten ontwijken en een prikkelarme omgeving moeten zoeken. Met medicatie worden ze losgekoppeld van de bovenleiding. Ze worden door het UWV afgekeurd voor werk. En ook: we begrijpen niet waarom, dus we zijn er bang voor geworden, elke keer als iemand ontspoort. We begrijpen deze mensen niet, ze begrijpen het zelf vaak niet en nog minder begrijpen we het grote geheel. Het grote geheel dat steeds meer verstrikt lijkt te raken.
In onze samenleving zijn we allemaal treintjes
De meerderheid rolt een leven lang van A naar B, met af en toe een tussenstop, wat vertraging, en hier en daar een omleiding. Treinen die ogenschijnlijk op tijd rijden, hebben het geluk dat ze op de juiste plek zijn, de juiste beweging maken, in de juiste richting, met de juiste snelheid en met de juiste mindset. De stroom doet het en de seinen en wissels doen hun werk. Wij zijn gelukkig!
Wees er niet al te trots op!
Voor alle goedlopende treinen: wees er niet al te trots op dat dit alleen je eigen verdienste is, want je bent onderdeel van een niet te omvatten dienstregeling: de complexiteit van de werkelijkheid, het leven: alle factoren van tijd, ruimte, energie; natuur, cultuur, wetenschap en geloof; verleden, heden én toekomst. Bedenk vooral: we rijden en staan stil en dat doen we in verbinding mét elkaar. We rijden op levensenergie, wat dat dan ook moge zijn.
Conclusie
Wie psychisch ziek is en daardoor als een trein stil staat, heeft het al moeilijk genoeg om te erkennen dat dit de situatie is. Laten we als mensen ook het grotere geheel bekijken in plaats van stigmatiseren. De hele inrichting van de samenleving is debet aan alle persoonlijke individuele ‘verstoringen’. Dat kan een individu niet alleen oplossen, ook niet een hulpverlener, ook niet een GGZ. We mogen best af en toe als collectief het stempel gefaald op onze hoofden drukken. Om vervolgens snel de draad weer op te pakken. Zien wat goed gaat en daarmee doorpakken.
Wat kunnen we wél doen?
Met elkaar accepteren en erkennen dat we in een enorme collectieve storing en kanteling zitten. We kunnen onderzoeken op welke trajecten de stroom is uitgevallen. Daar waar iemand stilstaat, kunnen we er als mens naast gaan zitten. Stilstand of niet; reis een stukje mee op iemands levensweg.
Wees liefdevol nieuwsgierig, dan komen de verhalen vanzelf
Verhalen over wat er eerder mis ging, welke seinen zo lang op rood stonden, hoe het anders zou kunnen, wat er echt nodig is om in de toekomst weer in beweging te komen. Wie echt luistert zal voelen dat er bij die ander vroeg of laat een defect circuit weer gaat stromen. En tegelijkertijd gebeurt er dan ook iets bij jezelf, is mijn ervaring! Of er gaat ergens anders weer een seintje op groen en komen we met elkaar weer op het juiste spoor, zonder te weten hoe dat precies werkt.
Vertraging is niet erg
Op tijd komen is relatief, vooral als we nog niet weten waar we willen zijn.
Het spoor bijster (24 november 1997)
Ik zit nu in de trein
Ieder zijn trein
Ik was bij mijn vader
Ieder zijn vader
Mijn vader
Mijn trein
Zijn spoor
Mijn reis
Kan ik een wissel voor hem zijn?
Geef een reactie