Waarom een GGZ gebaseerd op het ziektemodel mensen ook ziek kan maken? Jim van Os: “Stel je even voor: je bent de weg kwijt. Niet figuurlijk, maar écht. Alles wat vanzelfsprekend was, is het niet meer. Je hoofd maalt, je lijf protesteert, de wereld voelt te groot. En dan kom je bij de ggz. Wat is het eerste wat je krijgt? Een diagnose.”
Een naam, een label
Dat zou moeten helpen. Houvast geven. Uitleg verschaffen. Maar wat als datzelfde label je vervolgens vastzet in een systeem dat vooral denkt in termen van ziek-zijn, symptomen bestrijden, functioneren normaliseren?
Het huidige ggz-systeem is gebouwd op een fundament waarin het ziektemodel centraal staat: psychisch lijden wordt primair gezien als stoornis, een defect in de hersenen, een behandelbare aandoening. En begrijp me goed: dat model heeft z’n waarde. Het is niet verkeerd om lijden te willen verlichten. En het is logisch dat professionals zoeken naar verklaringen die houvast geven, die meetbaar zijn. Maar wat als dat model té dominant is geworden? Wat als het in plaats van helpen juist begint te belemmeren?
Van “behandeling” naar begeleiding bij het leven
Er zijn inmiddels genoeg aanwijzingen dat mensen met ernstige psychische problemen vaak niet beter worden van het ziektemodel, maar juist zieker. Niet per se door kwade wil of foute behandelingen, maar simpelweg doordat het model te beperkt is. Het focust op symptomen, richt zich op risicomanagement, en vergeet ondertussen iets essentieels: het leven zelf. Het model zegt: je moet eerst genezen voor je kunt leven. Terwijl mensen vaak juist genezen door weer te mogen leven – met vallen en opstaan, mét hun gevoeligheden, niet ondanks.
Denk aan modellen als salutogenese (gericht op wat gezondheid bevordert, niet wat ziekte veroorzaakt), risicoreductie (je ziekmakende context aanpakken of je lifestyle echt serieus gaan nemen), veerkrachtontwikkeling, betekenisgeving, spiritualiteit. Dat zijn geen softe randverschijnselen. Dat zijn de grondvoorwaarden voor herstel. Die modellen vertrekken niet vanuit de vraag “wat mankeert je?”, maar vanuit: “wat heb jij nodig om te kunnen leven, op jouw manier?”
Een andere stem: ervaringsdeskundigheid
En dan is er de ervaringsdeskundige beweging – al veertig jaar een alternatieve stem binnen de geestelijke gezondheidszorg. Mensen die zelf door diepe dalen zijn gegaan, en in plaats van daar een etiket op te plakken, zeggen: ik heb moeten leren leven met mijn kwetsbaarheid. En dat leren, dat kun jij ook. Niet door symptoombestrijding, maar door stap voor stap te ontdekken wie je bent, wat jou raakt, wat werkt voor jou.
Zij zien psychisch lijden niet als defect, maar als een soort existentiële les. Een radicale levensvraag. En dat maakt het dus ook een leermodel. Niet “hoe word ik weer normaal?”, maar: “hoe geef ik mijn leven vorm mét wat ik heb meegemaakt?” Dat is wezenlijk anders dan het gangbare idee dat herstel gelijkstaat aan ‘symptoomvrij zijn’.
De neoliberale valkuil: ziek zijn als enige escape
Daar komt nog iets bij. Onze samenleving wordt steeds meetbaarder, maakbaarder, prestatiegedrevener. Je moet snel herstellen, weer werken, presteren, gelukkig zijn. En als dat niet lukt? Dan is ziek-zijn soms de enige nog geaccepteerde reden om níét mee te hoeven doen. Maar dat maakt ziek-zijn dus ook een sociaal overlevingsmechanisme. En dan wordt het ineens tricky: we gaan mensen helpen om ‘weer te functioneren’, terwijl de vraag misschien veel fundamenteler is – wil ik eigenlijk wel functioneren in een systeem dat me kapotmaakt?
Psychosenet: niet verwerpen, maar kantelen
Laten we helder zijn: het ziektemodel hoeft niet weg. Diagnoses kunnen behulpzaam zijn, behandelingen kunnen levens redden. Maar ze moeten WEL in dienst staan van de mens, niet andersom. Diagnostiek moet niet de identiteit van iemand worden, maar een tijdelijk hulpmiddel. Behandeling moet niet sturen, maar volgen wat iemand nodig heeft om weer grip te krijgen op zijn of haar leven.
Bij PsychoseNet gaan we uit van mentale variatie, neurodiversiteit, én het fundamentele recht om je eigen pad te lopen. Wij assisteren mensen bij het leven – niet bij het ‘normaliseren’. Diagnose en behandeling zijn welkom, maar altijd dienend. Niet als doel, maar als middel. Omdat ieder mens méér is dan zijn DSM-code. En omdat psychisch lijden misschien wel het moeilijkste, maar ook het meest menselijke is dat er bestaat.
Meer lezen van Jim van Os?
Meer lezen over dit onderwerp?
- Wat helpt in de hulpverlening – overpeinzingen en 2 tips
- Diagnose als gevaarlijke fictie – DSM diagnose
- Waarom doen we eigenlijk nog zoveel diagnostiek in de GGZ?
- Gevoeligheden-diagnostiek, heruitvinden van de GGZ diagnostiek
- De Nieuwe GGZ – bezig om een ‘Goede GGZ’ te realiseren
Heb je een vraag?
Onze experts beantwoorden jouw vraag in het online Spreekuur van PsychoseNet. Gratis en anoniem.
Verder lezen over goede zorg en GGZ?
Onderstaande boeken zijn geschreven door hoogleraar Jim van Os. In deze eerlijke boeken lees je meer over psychose, trauma, de nieuwe GGZ, herstel en veel meer.
Geef een reactie