Schilderij van: Paul Gauguin; Parau Parau (het gesprek)
De geestelijke gezondheidszorg (GGZ) is dringend toe aan vernieuwing. De Ecosystemen mentale gezondheid (GEM’s) bieden alternatieven waarin herstel, verbinding en cocreatie centraal staan. In deze blog verkent Bram Vreeswijk het belang van ‘de klik’ bij herstel, en waarom we af moeten van hiërarchische begrippen zoals ‘cliënt’ en ‘hulpverlener’.
Het huidige systeem moet anders
De GGZ is aan verandering toe. Onze huidige GGZ berust op de levering van ‘zorgproducten’ of ‘zorgtrajecten’ (behandeling en/of medicatie) door professionals aan cliënten. Dit systeem is duur en wordt in de toekomst onbetaalbaar. Bovendien is het maar zeer de vraag of de huidige GGZ mensen die psychisch lijden optimaal biedt wat zij nodig hebben.
In het huidige systeem wordt je op een wachtlijst geplaatst (en dit kan best lang duren). Doorloop je een traject. En blijf je daarna alleen achter. Veel mensen zijn na afloop teleurgesteld in het resultaat. Was dit het nou? Heb ik hier zolang voor op een wachtlijst gestaan?
Als alternatief voor de huidige GGZ is het model van de ecosystemen mentale gezondheid (afgekort als GEM) ontwikkelt. GEM’s zijn geen ‘fabrieken’ die zorgproducten leveren, maar omgevingen waarin mensen samen met anderen aan hun herstel werken.
Ecosysteem mentale gezondheid (GEM)
Cocreatie is het kernbegrip van de GEM’s. Samen creatief zijn. Samen nieuwe wegen vinden naar waardevolle manieren van leven en werken. In GEM’s werken ‘hulpverleners’ en ‘cliënten’ samen (op deze woorden kom ik zo terug). Maar GEM heeft ook betrekking op de samenwerking tussen de GGZ, het sociaal domein, en allerlei andere relevante organisaties (kerken, sportclubs etc.). In ecosystemen mentale gezondheid gaat het om het gehele netwerk, en de fysieke omgeving, van mensen die psychisch lijden.
Met het Herstel-Lab (een collectief van ervaringsdeskundigen in Amsterdam) werken wij mee aan de ontwikkeling van een ecosysteem mentale gezondheid in Amsterdam Zuidoost (Lekker in je vel! Amsterdam Zuidoost). Tijdens een zogenaamd ‘veranderatelier’ van Lekker in je vel! werd een model voor samenwerking aan herstel gepresenteerd dat ‘de klik’ heet. Dit is een interessant model waar ik zowel enthousiast over, als kritisch op, ben.
Het model van ‘de klik’
Eerst mijn enthousiasme: Het model van ‘de klik’ is open. Er moet een verbinding zijn tussen een ‘cliënt’, een ‘hulpverlener’ en een ‘ritueel’. Dit ritueel, of deze werkwijze, kan van alles zijn:
- Therapie bij een GGZ instelling
- De verstrekking van medicatie (inclusief het gesprek over het gebruik van medicatie) door de GGZ
- Een Winti ritueel
- Deelname aan een twaalf stappen programma
- Alternatieve therapie
- Somatic experiencing
- Focusing
- De afspraak tussen twee vrienden om iedere zondag te gaan vissen
Wat van belang is is dat er twee (of meer) personen bij betrokken zijn, en dat er een overeenstemming is over het gekozen ritueel / de werkwijze. De twee (of meer) personen moeten vertrouwen in elkaar hebben. En zij moeten er vertrouwen in hebben dat het ritueel voor hen kan gaan werken.
Het maakt hierbij niet uit of het om een evidence based methode in de GGZ gaat, of om de afspraak tussen twee vrienden om te gaan vissen. Wat telt is het vertrouwen in elkaar en in het ritueel. Waarschijnlijk hebben die twee vrienden goede redenen (ervaringskennis) dat iedere zondag vissen voor hen zal helpen.
De klik, daar gaat het om
Een ander element van ‘de klik’ waar ik enthousiast over ben is het woord ‘klik’ zelf. De klik, daar gaat het om. (Ik geloof dat iedere ervaringsdeskundige dit kan onderschrijven.) Wij willen dat het klikt!! Namelijk:
- Als je samenwerkt (cocreatief werkt) wil je een klik.
- Als het klikt dan werkt het.
- Als het klikt gebeuren er dingen.
- Als het klikt zijn wij creatief.
- Als het klikt kan er iets verschuiven.
- Als het klikt kan er verandering (herstel) ontstaan.
De klik is moeilijk te beschrijven. De klik is moeilijk wetenschappelijk te onderzoeken. Waarom de klik, klikt is moeilijk grijpbaar. Maar dat doet niks af aan de klik. De klik is magisch. Het klikt of het klikt niet. Dit kun je met je hele wezen voelen. En je wilt dat het klikt. Niet één keer tijdens een helder moment bij een behandeling in een GGZ instelling. Maar veel vaker in je leven.
Je wilt dat het voortdurend klikt. De klik is verbinding. En je wilt je verbonden voelen. De klik is van waarde. Het kan natuurlijk niet altijd, maar je wilt het liefst dat het voortdurend klikt met alles om je heen: andere mensen, woorden die worden uitgesproken, muziek, het weer, de smaak van het eten op je bord… ‘De klik’ is goed!!
We moeten af van hiërarchische termen
Waar ik kritisch op ben in het model van ‘de klik’ zijn de woorden ‘cliënt’ en ‘hulpverlener’. Dit zijn woorden waar we vanaf moeten. Het woord ‘cliënt’ komt van ‘clientem’ dat ‘volger’ of ‘bediende’ betekent. En van ‘clinare’ ‘buigen’. In de Romeinse tijd werden ‘cliënten’ beschermd door een ‘patronus’. In ruil voor deze bescherming moest de ‘cliënt’ volgzaam zijn.
De status van de ‘patronus’ werd voor een groot deel bepaald door de omvang van zijn ‘clientela’. Later verschoof de betekenis van ‘cliënt’ richting ‘klant’ of ‘consument’. De cliënt is een economische factor binnen een markt. Een persoon die producten consumeert.
Wat ik tegen de woorden ‘cliënt’ en ‘hulpverlener’ heb, is de hiërarchische/ afhankelijkheid relatie die hiermee wordt uitgedrukt. En de passiviteit van het begrip ‘cliënt’ zowel in de oorspronkelijke Romeinse betekenis van ‘volger’, als in de moderne betekenis van consument.
Herstel is cocreatief
De woorden ‘cliënt’ en ‘hulpverlener’ passen uitsteken bij processen van hospitalisering, maar kloppen niet met wat herstel is. Herstel is niet van de consumptie zorgproducten. Herstel is geen passiviteit maar een activiteit.
In de herstelbeweging wordt gezegd:
“Herstellen doe je zelf, maar niet alleen!!”
Dit betekent dat je het samen doet (cocreatief). Maar ook dat het initiatief bij degene ligt die psychisch lijdt en gekozen heeft om aan zijn herstel te werken. Herstel is creatief. Herstel is hard werken (en vaak een pijnlijk en langdurig proces van teleurstellingen en de draad weer oppakken). In ecosystemen mentale gezondheid begint waardecreatie bij degene die aan zijn/haar herstel werkt.
Hij/zij gaat op zoek naar nieuwe wegen om een waarde in zijn leven te ervaren en/of te realiseren. Hij/zij is cocreatief. Hetgeen vooral ook betekent dat hij/zij creatief is. In het Herstel-Lab gaan wij er vanuit dat iedereen die met ons mee doet, niet alleen komt halen maar ook komt brengen (de gifteconomie). Ook als je alleen maar je problemen met ons deelt (wat niet niks is!) is dat een gift, die ontvangen wordt in het creatieve proces van de groep.
Scheppers, producenten en kunstenaars
In ecosystemen mentale gezondheid zijn mensen die aan hun herstel werken geen ‘cliënten’ maar scheppers, producenten en kunstenaars. ‘De klik’ komt niet zomaar tot stand. De ‘klik’ vraagt om een actieve houding van aandacht, openheid, kwetsbaarheid en ontvankelijkheid.
In het Engels zou je kunnen spreken over een ‘creator’ (degene die aan zijn/haar herstel werkt) en een ‘cocreator’ (degene hier aan meewerkt). Deze woorden geven uiting aan gelijkwaardigheid. En aan het feit dat beide personen actief zijn, alhoewel het initiatief bij de ‘creator’ (de persoon in herstel) ligt. Mijn ervaring is dat het zijn van een ‘creator’ veel vreugde op kan leveren.
De vreugde van het scheppen, maken en produceren. De sensatie om ‘een kunstenaar’ te zijn. De sensatie om iets op gang te brengen in jezelf en in de wereld. Maar de rol van ‘cocreator’ is ook heel prettig. Dan hoef je het niet allemaal zelf te doen. Dan ben je een (kleine) factor in het proces van een ander of groep. Overigens kunnen de rollen van ‘creator’ en ‘cocreator’ makkelijk in elkaar overvloeien. Sterker nog: je wilt graag dat dit gebeurd. Dan wordt je samen meegenomen in het creatieve proces. Dan beweeg je mee met de stroom. Als het klikt, dan is het magisch!!
Zie Bram Vreeswijk – Activiteit maakt gelukkig. Spinoza, persoonlijk herstel en maatschappelijke verandering. In: Participatie en Herstel 4 – 2021
Bram Vreeswijk is ervaringsdeskundige en oprichter van het Herstel-Lab in Amsterdam. De basis van het Herstel-Lab is het doen van gezamenlijk onderzoek. Wij maken gebruik van filosofie en creatieve werkvormen, en richten ons zowel op persoonlijk herstel als op systeemverandering.
Het Herstel-Lab is onderdeel van het ecosysteem mentale gezondheid project ‘Lekker in je vel!’ in Amsterdam Zuidoost.
Meer lezen over GEM?
- Wat is GEM?
- Waarom de GGZ vastloopt en wat we eraan kunnen doen
- De Mentale Dimensie – Jim van Os over het kompas voor een veilige toekomst
Heb je een vraag?
Onze experts beantwoorden jouw vraag in het online Spreekuur van PsychoseNet. Gratis en anoniem.
Verder lezen over goede zorg en GGZ?
Onderstaande boeken zijn geschreven door hoogleraar Jim van Os. In deze eerlijke boeken lees je meer over psychose, trauma, de nieuwe GGZ, herstel en veel meer.
Geef een reactie