In de psychiatrie bestaat een hardnekkig misverstand: dat hogere doseringen van medicijnen automatisch beter werken. “Als 100 mg helpt, dan werkt 200 mg vast dubbel zo goed,” hoor je mensen – niet zelden ook hulpverleners – vaak denken of zeggen. Maar zo werkt het helaas niet. Niet bij antidepressiva. Niet bij antipsychotica. Niet bij stemmingsstabilisatoren. En eigenlijk: bij geen enkel psychofarmacon.
De mythe van lineaire werking
We zijn geneigd te denken in rechte lijnen. Meer pijnstiller betekent minder pijn. Meer slaapmiddel, meer slaap. Dus zou je denken: meer antidepressivum, minder depressie. Maar de werking van psychiatrische medicatie volgt geen eenvoudige logica. Het is geen volumeknop. De effecten zijn niet-lineair, en ze verschillen sterk van persoon tot persoon. Dit noemen we ook wel: idiosyncratisch.
Dat betekent: wat voor de een werkt, werkt voor de ander misschien juist averechts. En wat in een lage dosering verlichting geeft, kan in een hogere dosering tot verergering van klachten of bijwerkingen leiden – zónder dat het therapeutisch effect toeneemt.
Antidepressiva: geen kwestie van ‘meer is beter’
Neem SSRI’s zoals sertraline (Zoloft) of escitalopram (Cipralex/Lexapro). Deze middelen verhogen het serotonineniveau in de hersenen – althans, dat is het idee. Maar het precieze verband tussen serotonine en depressie is nog steeds niet goed begrepen. Wat we wél weten, is dat de bijwerkingen bij hogere doseringen vaak flink toenemen: misselijkheid, seksuele functiestoornissen, slapeloosheid, angst, innerlijke onrust, en bij sommige mensen zelfs suïcidale gedachten.
Sommige mensen voelen zich beter bij een lage dosering. Anderen voelen zich juist vlak, verdoofd of angstiger. En voor sommigen doet het medicijn gewoon helemaal niets – hoe hoog de dosis ook is.
Antipsychotica: meer pillen, meer bijwerkingen?
Of kijk naar antipsychotica zoals olanzapine (Zyprexa) of aripiprazol (Abilify). Deze middelen worden vaak voorgeschreven bij psychosegevoeligheid, maar ook bij angst of stemmingsklachten. Ze beïnvloeden dopamine – een belangrijke boodschapperstof in het brein. Maar ook hier geldt: we begrijpen het werkingsmechanisme maar ten dele. En de bijwerkingen kunnen fors zijn: gewichtstoename, bewegingsstoornissen (zoals akathisie of spierstijfheid), vermoeidheid, verhoogd risico op diabetes, of seksuele bijwerkingen.
Soms werkt een lage dosis beter dan een hoge. En soms heeft het niks met de dosis te maken, maar alles met hoe iemand in zijn of haar lijf en leven zit. En soms werkt het gewoon helemaal niet. Medicatie is géén opvulmiddel voor menselijke complexiteit.
Stemmingsstabilisatoren: evenwicht zoeken, geen controleknop
Ook bij stemmingsstabilisatoren zoals lithium, valproaat (Depakine) of lamotrigine (Lamictal) zien we geen rechtlijnig verband tussen dosis en effect. Lithium kan bijvoorbeeld goed werken bij maniepreventie, maar de therapeutische marge is smal: een klein beetje te veel en mensen kunnen last krijgen van tremoren, dorst, geheugenstoornissen of zelfs vergiftigingsverschijnselen. Lamotrigine wordt vaak gebruikt bij bipolaire depressie, maar de opbouw moet uiterst langzaam vanwege het risico op ernstige huidreacties. En bij valproaat kunnen gewichtstoename, haaruitval en leverproblemen optreden.
Ook hier geldt: de bijwerkingen nemen vaak lineair toe, het effect zelden. Of helemaal niet.
Wat weten we eigenlijk van brein en geest?
Het eerlijkste antwoord? Niet zoveel als we zouden willen. We weten dat er verbanden zijn tussen hersenactiviteit, neurotransmitters en stemming of gedrag. Maar de brug tussen hersenchemie en innerlijke beleving blijft grotendeels een mysterie. We weten bijvoorbeeld niet waarom sommige mensen suïcidaal worden van antidepressiva, terwijl anderen erdoor opknappen. Of waarom antipsychotica bij de een rust geven, en bij de ander juist onrust of angst.
De les die we moeten leren: luisteren, afstemmen, respecteren
Psychiatrische medicatie kan helpen. Voor sommige mensen is het een belangrijke steunpilaar. Maar de gedachte dat meer van een goedje ook beter werkt, is niet alleen misleidend – het kan ronduit schadelijk zijn. Het vereist fijnafstemming, geduld, zelfkennis en wederzijds vertrouwen om te ontdekken wat helpt en wat niet.
En bovenal: het vraagt om erkenning van iets wat vaak vergeten wordt in medische logica – namelijk dat de mens geen machine is. Dat geest en lichaam niet altijd in een eenduidig schema passen. En dat ‘werking’ altijd iets persoonlijks is.
Dus als je met medicatie start – of al gebruikt – weet dan: jij bent de expert van jouw ervaring. En jouw ervaring telt.
Meer lezen over Psychiatrische Medicatie?
- Elias over zijn ervaringen met psychose, medicatie, hulp en herstel
- Medicatie bij psychose, depressie en manie – info van PsychoseNet
- Hoe een patiënt in Nederland afbouwmedicatie (taperingstrip) uitvond
- Samen beslissen bij medicatie afbouwen – info van PsychoseNet
Heb je een vraag?
Onze experts beantwoorden jouw vraag in het online Spreekuur van PsychoseNet. Gratis en anoniem.
Verder lezen over goede zorg en GGZ?
Onderstaande boeken zijn geschreven door hoogleraar Jim van Os. In deze eerlijke boeken lees je meer over psychose, trauma, de nieuwe GGZ, herstel en veel meer.
8 reacties op “Het grote misverstand over psychiatrische medicatie: waarom ‘meer’ niet altijd ‘beter’ is”
Ik heb helemaal geen goede benaderingen gehad van psychiaters, tot twee keer toe in mijn leven. Hebben me antidepressiva gegeven zonder mijn verhaal te luisteren, gelijk al in het begin en heb juist daardoor mijn trauma onderdrukt, wat ruimte gaf aan ouders om mij meer te chanteren/kleineren en ‘als gebrek’ te zetten, aldus ‘zondebok. (de eerste keer was ik dus kind en over verantwoordelijkheid gesproken, soms heb je even een helpende hand nodig en weet je het niet en weet je niet wie je bent) Ik heb toen sertraline geslikt en dus voelde ik me “vlak en verdoofd” maar heb ik juist ook 10 kilo gewichtstoename van gehad waardoor ik weer opnieuw depressief werd en juist vanwege die dikheid minder zelfvertrouwen kreeg, angstig, jezelf niet mooi vinden, uiteindelijk heeft het mij juist enorm beschadigd.
Tweede keer heb ik overigens “geweigerd” en had ik juist wel van alles geschreven over mishandelingen jeugd (narcistisch misbruik) en alsnog werd er niet gehoord en kreeg ik alleen maar sociale fobie wat mij enorm een “victim blamings” gevoel gaf en overlapping van mishandeling, juist omdat je in een narcistisch gezin al op jonge leeftijd “als gebrek” wordt bestempeld. En emotionele mishandeling totaal niet opgepakt wordt en er inmiddels genoeg wetenschap is wat “emotionele/narcistisch misbruik – gaslighting(allemaal opgeschreven)” met je doet. Als mens wil ik eerst gezien worden en gehoord en niet maar een pilletje en ga jij maar aan je angst werken, – het ligt aan jou effect (opnieuw) -, overigens vond ik dat tegelijkertijd enorm vernederend.
Overigens is hulp zoeken natuurlijk al een hele verantwoording, grote stap als je complexe ptss hebt. Als je dan dit hebt, geeft dat je niet meer vertrouwen maar juist beschadiging. Het ligt niet alleen aan wachtlijsten, ik vind dat structuur binnenin ook veranderd moet worden en als je het er niet mee eens bent, niet voldoende, wordt je algauw als ‘wil geen hulp’ en naar bemoeizorg gestuurd (wat mij is overkomen) , ik vocht en vecht nog steeds voor goede behandeling voor complexe ptss en wordt mij nog steeds niet gegeven en is er amper hulp voor narcistisch misbruik.
Mijn angsten kwamen dus ook daarvan en ‘sociale fobie’ is maar even bestempeld in een week, zaten al in tunnelvisie ‘autisme’ maar dat bleek het niet te zijn en hebben ze er maar ‘sociale fobie’ van gemaakt. Naast alles wat je moet doorstaan in gezin, moet je ook nog eens vechten tegen de sociale en institutionele maatschappij en geeft dat ruimte om alleen maar slechter te worden, ala toxische partners en meer trauma en psychoses.
Hallo Jim,
Ik gebruik ondanks de bijwerkingen naar redelijk tevredenheid mijn stemmingsstabilisator en antipsychotica.
Ik heb na jaren van zelfkennis een
soort onderhoudsdosering.
Echter het belangrijkste medicijn is het vergroten van je draagkracht en je draaglasten in het leven een plaats geven (verwerken).
De werking van psychiatrische medicatie is mede afhankelijk van iemands biochemie in de hersenen.
Ik ben van mening dat ieder mens geen gelijke biochemie heeft in de hersenen, en dat mede daardoor de mens anders kan reageren op medicatie.
Jim, bedankt voor de interessante blog.
Geachte meneer van Os, Gelukkig zijn de meeste psychiaters die ik ben tegengekomen uiterst terughoudend geweest met het voorschrijven van medicatie in mijn geval. Ik ben onder de indruk van uw verhaal over medicatie. Waar we voor moeten waken is om de volledige verantwoordelijkheid voor het nemen van medicatie op de psychiater af te schuiven. De cliënt blijft zelf natuurlijk, zoals in alles in het leven, verantwoordelijk voor zijn/ haar herstel. Dit heeft u met een cliënt/ervaringsdeskundige prachtig beschreven in het boek ‘Wij zijn God niet’. Of de relatie die een cliënt met zijn/haar psychiater heeft gelijkwaardig is hangt in mijn ervaring voor een groot deel af van de mate waarin de cliënt verantwoordelijkheid neemt voor zijn/haar leven en de situatie waarin hij/zij op dat moment verkeerd. Verder wil ik u nogmaals van harte bedanken voor de uitstekende adviezen die u mij gegeven heeft hier op psychosenet en de manier waarop u zich kwetsbaar opstelt.
Hallo Veronica, De relatie tussen een psychiater en een patiënt is never en nooit gelijkwaardig. Denken dat dat mogelijk is is totale illusie, per definitie. En elke volwassene neemt verantwoordelijkheid voor eigen leven dat ontslaat experts niet van de verantwoordelijkheid hun werk zeer goed te moeten doen. Bij Psychisch Lijden is de totale verantwoordelijkheid te nemen vaak ook nauwelijks te doen en wordt de verantwoordelijkheid deels gedeeld met de hulpverleners, Maar als je ouder wordt en voldoende kracht ontwikkeld heb leer je dat het uiteindelijk bij jezelf ligt. Echter als je je erg fixeert op eigen verantwoordelijkheid sta je niet meer open voor hulp, advies en input van anderen wat je groei, herstel en leven zal belemmeren. Groet, Renée
Ik vraag me af in hoeverre de werking en bijwerking van psychotropica over lange periodes veranderd en/of verschilt tussen mensen……Terugkijkend denk ik dat een middel mij steeds veranderende effecten gaf. Een ander middel deed de eerste jaren veel daarna alleen maar ellende. Misschien krijgt iedereen vergelijkbare effecten maar niet in dezelfde volgorde. En ja, zucht, heel erg helaas ook hulpverleners weten er nog weinig van en grossieren in vooroordelen. Om over de gehele maatschappij nog maar niet te spreken.
Mooi stuk! Essentie: “Maar de werking van psychiatrische medicatie volgt geen eenvoudige logica. Het is geen volumeknop.”
Antidepressiva is een heikel onderwerp. Zo’n half jaar geleden vroeg ik aan de Depressie Vereniging of ze nog steeds geld aannamen van fabrikanten van antidepressiva. Na vijf maanden zeuren kreeg ik het antwoord. Ja.
Onlangs was ik te gast in de Podcast of Hope, De Podcast over Geluk en vertelde ik over mijn eigen ervaringen met antidepressiva:
https://www.youtube.com/watch?v=jAXUljbyhw8&t=1s
Ha Jim,
Dank!! Ik ga deze blog naar twee erg lieve en bezorgde familieleden sturen, die zodra ik een psychotische gedachte heb opperen dat mijn medicatie verhoogd moet worden. Terwijl ik ondervonden heb dat het mij dan helpt om erover te praten, meer rust te nemen, in de natuur te zijn, te bidden en afspraken af te zeggen.
En: dat er gauw vrede mag komen op aarde en een einde aan honger. Zorg voor de natuur.