Trauma heeft impact op zowel je geest als je lichaam. Er wordt bij trauma onderscheid gemaakt naar de mate van recentheid ervan. Enerzijds kan sprake zijn van een schokkende gebeurtenis in het heden, bijvoorbeeld een heftig ongeluk of een groot verlies: zaken die een enorme aanpassing vragen,die vaak niet direct geleverd kan worden.

Anderzijds kan er sprake zijn van een gebeurtenis, gebeurtenissen of een gang van zaken uit het verleden die doorwerken in het heden.

Iedereen draagt pijn van vroeger met zich mee

Dat is onderdeel van de menselijke conditie. Zulke pijn geeft zeker niet altijd een posttraumatische stressstoornis. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar in een gepsychiatriseerde samenleving kan de drempel naar de rol van patiënt gevaarlijk laag worden. Je pijn kan gaan over een ouderlijke scheiding, momenten in de jeugd waarin je je verwaarloosd voelde, pijn had, streed met een broer of zus, een geliefde grootouder verloor, een been brak, uit een vertrouwde omgeving moest verhuizen, werd gepest, grensoverschrijdend werd benaderd door een volwassene — of erger.

Soms kunnen ogenschijnlijk kleine dingen diepe sporen achterlaten omdat ze indertijd heel belangrijk voor je waren

De één kan lang ernstige gevolgen ondervinden van relatief milde pijn. Een ander kan verschrikkelijke ervaringen (soms ogenschijnlijk) achter zich hebben gelaten zonder pijnlijke intrusies in het bewustzijn of andere restverschijnselen. Weer anderen zijn er zelfs van gegroeid of inspireren anderen in een capaciteit van wounded healer. Er zijn zoveel mogelijkheden als er mensen zijn. Trauma’s zijn onderdeel van je geschiedenis en geven aanleiding tot pijnlijke herinneringen die zich meer of minder onverwacht in je bewustzijn kunnen manifesteren. Vaak als gevolg van een gebeurtenis die de ervaring van vroeger triggert.

Trauma kan soms op geheel onverwachte momenten opduiken

En met grote gevolgen, met name als het materiaal betreft waar je geen bewuste toegang meer toe leek te hebben. Je kan bijvoorbeeld onverwachts een beeld ervaren van jezelf, in de jeugd, in een pijnlijke omstandigheid, bijvoorbeeld een situatie van heftige verliefdheid die op vernederende wijze werd afgewezen. Het kan zijn dat dit beeld allang vergeten was maar zich nu onverwachts weer opdringt, zonder duidelijke link met een externe omstandigheid. Je staat dan voor een uitdaging als er in je identiteit, die over de jaren is ontstaan, niet echt plaats is voor een dergelijk heftig beeld. Je kan jezelf bijvoorbeeld zijn gaan ervaren als uitgesproken aantrekkelijk voor het andere geslacht – iemand die nooit en te nimmer zou worden afgewezen.

Het beeld van de oude, pijnlijke en vernederende afwijzing kan daarmee pijnlijk botsen en misschien zelfs nopen tot een bijstelling van je levensverhaal en je identiteit. Een dergelijke bewustwording kan door sommige mensen worden ervaren als een aanslag op het ‘zelf’ en een bron worden van significant psychisch lijden — als signaal dat een zekere mate van bijstelling van de identiteit gewenst is.

Pijn van vroeger heeft de neiging de kop weer op te steken bij je ten tijde van ontregeling

Als je in een staat van negatieve emoties raakt, komt de pijn van vroeger zich vanzelf aandienen als substraat van psychisch lijden. Dus pijn van vroeger kan enerzijds op de achtergrond een redelijk neutraal onderdeel vormen van je ervaring. Anderzijds is het beschikbaar om zich versterkt te gaan manifesteren op mentaal kwetsbare momenten. Je zou kunnen zeggen dat het onze ‘vijfde kolonne’ is, in afwachting om naar voren te treden en je het leven zuur te maken als je afweer laag is. Dit is de reden dat zogenaamde inzichtgevende therapieën nuttig zijn. Ze stellen je in staat om je pijn beter te kennen en er een perspectief op te kunnen ontwikkelen, zodat je er niet volledig door overrompeld wordt ten tijde van psychische ontregeling.

Ben je getraumatiseerd? Heb je hulp nodig? Worstel je met dingen uit het verleden? Ga dan naar onze chat, ons online spreekuur of ons forum – je kunt hier altijd (anoniem) terecht en van gedachten wisselen met een ervaringsdeskundige of andere professional.

Van pijn naar (complex) trauma

Er is natuurlijk een spectrum aan — al dan niet bewuste — pijn die je met je mee kan torsen in het leven. En hoewel we allemaal ergens op het spectrum zitten, zijn er natuurlijk dingen die zoveel impact hebben dat er een kwalitatief verschil begint te ontstaan. Ongeveer 10-15% van de mensen maakt vroeg in het leven dingen mee die als kwalitatief verschillend kunnen worden beschouwd qua impact en ernst. Het betreft soms een enkele gebeurtenis, zoals eenmalig seksueel misbruik op jonge leeftijd, maar vaker is het een cluster van dingen die tegelijk bij iemand en/of zijn omgeving spelen. Het gaat dan om bijvoorbeeld combinaties van seksueel misbruik, emotioneel misbruik, fysiek misbruik, emotionele verwaarlozing, fysieke verwaarlozing, armoede, pesten, discriminatie, verslaving, slechte voeding, conflicten, medische problemen, slechte woonomstandigheden en vele andere zaken. Als er sprake is van chronische blootstelling aan en/of een stapeling van (vroegkinderlijke) tegenspoed, met name ervaringen als seksueel misbruik, spreekt men wel van ‘complex trauma’ of ‘complexe posttraumatische stressstoornis’. Het woord ‘complex’ kun je in dit verband lezen als: te ingewikkeld en te ingrijpend om te verdwijnen met een simpele EMDR-behandeling (zie traumabehandeling).

Het woord ‘trauma’ is daarom vaak te eenzijdig en te specifiek — childhood adversity of vroegkinderlijke tegenspoed is wellicht een beter woord

Tegenspoed in de kindertijd heeft de neiging zich in je te nestelen en zich te manifesteren op zowel lichamelijk als mentaal niveau. Die nesteling is geen simpel lineair proces van oorzaak-en-gevolg. Het is een soort inspanning om voort te kunnen met iets dat onmogelijk geïntegreerd kan worden, een vorm van coping. Vroege tegenspoed doet, zo lang het niet goed verwerkt is, ons dus letterlijk alle kanten opgaan, lichamelijk en geestelijk, om het onmogelijke toch een plek te geven — zij het een onrustige plek waar niet zelden een prijs voor betaald moet worden in de vorm van significant psychisch lijden.

Je getraumatiseerde geest

Als je bent blootgesteld aan vroege trauma’s, voor blootstelling aan chronische ernstige trauma’s, heeft dat diepe gevolgen voor hoe je de wereld en de mensen om je heen beleeft. Het kan heel moeilijk voor je zijn om andere mensen te vertrouwen en relaties met andere mensen te ontwikkelen. Je bekijkt de wereld door een hele andere bril dan iemand die een ‘roze’ jeugd heeft gehad. Er is overal dreiging en gevaar, waar je heftig op kunt reageren. Je kunt hele negatieve gevoelens over jezelf hebben of juist niet veel kunnen voelen. Je kunt je eigen lichaam niet goed ervaren en er niet mee in verbinding zijn. Niet zelden is er een algehele ervaring van er niet mogen zijn, teveel zijn, dood moeten.

Je getraumatiseerde lichaam

Ernstige tegenslag en chronische stress kunnen al vanaf vroeg in je leven, zelfs voor de geboorte al, het lichaam ontregelen en zo bijdragen aan zowel lichamelijke als psychische ongezondheid later in het leven. Door trauma kunnen allerlei ontregelende mentale en fysieke signalen, die een overlevingsfunctie vertegenwoordigen, zich blijven manifesteren zonder dat je je bewust bent van het verband met de overlevingsfunctie. Een mogelijk onderliggend mechanisme is dat trauma en chronische stress impact hebben op de mate waarin genen tot expressie komen (i.e. aan- en uitgezet kunnen worden).

Dit is het mechanisme van de epigenetica

Het heeft tot gevolg dat trauma en stress hun sporen kunnen achterlaten in systemen die betrokken zijn bij de hormonale, immunologische en metabole respons van je lichaam op de omgeving. Dit gaat via de epigenetica: veranderingen in de manier waarop genen door dingen als trauma aan- en uitgezet kunnen worden. Epigenetische gevolgen van jouw trauma’s kunnen op die manier zelfs worden doorgegeven aan je kinderen. De herinnering aan het trauma komt vast te liggen in je epigenetica en wordt zo overgedragen aan de volgende generatie. Maar dit hoeft niet, want epigenetische veranderingen kunnen ook weer terug worden gedraaid. Dus wellicht kunnen de schadelijke gevolgen, ook op epigenetisch niveau, via de behandeling verwerkt en gekeerd worden.

Vanuit dat inzicht doet lichaamsgericht werken steeds meer opgang als manier om trauma en chronische stress te behandelen

Psychisch lijden in het kader van vroege tegenslag en chronische stress heeft dus een mentale maar ook een lichamelijke context, zowel met betrekking tot het ontstaan als met betrekking tot de eventuele behandeling van psychisch lijden. Trauma zit niet alleen in het hoofd, maar ook in het lichaam. Men erkent dus steeds meer dat de gevolgen van trauma ook via lichaamsgerichte therapie kunnen worden begrepen en behandeld. Dit heeft als bijkomend voordeel dat ‘exposure’, die veel mensen niet willen of aankunnen, niet nodig is.