Nut en noodzaak van psychoses – de menselijke evolutie

Een psychose wordt vooral gezien als een stoornis in het denken en de zintuiglijke waarneming, en daarmee bestempeld als een geestesziekte. Maar is dat wel een correcte kijk op de dingen? Jeroen betoogt in zijn blog dat het voorkomen van psychoses evolutionair goed te verklaren valt en nut heeft gehad voor het overleven van de mens.

De menselijke evolutionaire ontwikkeling

Het zou natuurlijk kunnen dat een psychose inderdaad een ziekte is. Maar dan is het een ziekte die niet vaak genoeg voorkomt om een evolutionaire druk op de genen te geven, of niet schadelijk genoeg is. Zou het dat wel zijn, dan is het opvallend dat de ziekte de loop van de menselijke evolutionaire geschiedenis heeft overleefd.

Het eerste wat ingaat tegen het idee dat een psychose eigenlijk schadelijk zou zijn, is dat het voor de overleving van een soort in de loop der tijd belangrijk is om veel genetische variatie in de genenpool te hebben. Want als de omgeving plotseling verandert, kunnen genen die vooralsnog onnuttig waren, ineens wel bruikbaar blijken of zelfs noodzakelijk zijn voor het overleven. Dus een veelvoud aan mogelijkheden van potentiële psychische varianten kan de mensheid in staat hebben gesteld te overleven. Met betrekking tot psychose, bijvoorbeeld, kan gesteld worden dat de verhoogde creativiteit en het onconventioneel denken die eigen zijn aan psychoses in moeilijke of gevaarlijke situaties een betere kans hebben opgeleverd deze te overleven.

Het Oude Testament

In het Oude Testament worden vele voorbeelden gegeven van mensen die regelmatig met Jahweh van gedachten wisselen. Daar heten ze ‘profeten’ of ‘aartsvaders’. In de huidige tijd zouden we hen waarschijnlijk als ‘psychotisch’ bestempelen en ze met pillen behandelen. Er geldt hier dat als één persoon een bepaald fantastisch geloof aanhangt, hij psychotisch is; zijn het er meerdere, dan heet het religie.

Dit wil zeker niet zeggen dat dit soort mensen waanzinnig zijn. In andere culturen worden hun bijzondere overtuigingen juist gewaardeerd en ingebed in de bredere cultuur. Ik gebruik het woord ‘waanzinnig’ hier liever in de betekenis van ‘zinnig van waan’. Deze acceptatie vindt bijvoorbeeld plaats bij indianenstammen in de Amazone, de vroegere natuurvolkeren in Siberië of de prairies van Noord-Amerika. Vaak heetten ze dan sjamanen of medicijnmannen en -vrouwen.

De moderne cultuur

Ook in onze moderne cultuur bestaan er zulke fenomenen, zoals bijvoorbeeld ‘Wicca’, een hedendaagse positieve variant op hekserij. Maar veel andere mensen die spirituele ideeën aanhangen, hebben opvattingen die psychotisch aandoen. Dit, hoewel ze prima functioneren in het dagelijks leven en feitelijk normaal zijn. Neem bijvoorbeeld Christina von Dreien. Zij beschrijft in haar boek Christina. Tweeling als licht geboren dat ze paranormale gaven heeft. Dit zijn dingen als multidimensionale waarneming, telepathie, helderziendheid en telekinese. Verder communiceert ze met overleden mensen en met planten en bloemen. Zou ze in handen vallen van een psychiater, dan zouden deze overtuigingen als symptomen kunnen worden opgevat.

Is het geraaskal of zit er wijsheid in?

Maar er valt goed te beredeneren dat psychoses wel degelijk nuttig zijn geweest voor de instandhouding van de menselijke soort. Dan is het wel noodzakelijk om het verschijnsel eerst anders in te kaderen dan slechts als ziektebeeld. Woorden en hun betekenis geven immers richting aan hoe iets ervaren of begrepen wordt, en met het woord ‘psychose’ is dat niet anders.

Want noem je een bepaald fenomeen psychose of mystieke ervaring? Is iemand waanzinnig of een sjamaan in aanleg? Bestaat de psychotische ervaring uit slechts geraaskal of zit er wijsheid in verborgen? In onze westerse cultuur hebben we immers geen handvatten om de intense ervaringen van psychosegevoelige mensen te kanaliseren en er betekenis aan te verlenen, in tegenstelling tot andere culturen waar zo iemand een waardevolle bijdrage kan leveren aan het sociale en culturele leven. Volgens de boeddhistische non Pema Chödrön verdrinkt iemand met een psychose in de oceaan waar een mysticus in zwemt.

Een magisch denker?

Omdat er in de moderne samenleving geen ruimte is voor psychotische ervaringen, krijgt iemand die een psychose ondergaat het stempel ‘geestesziek’. Je zou ook anders kunnen inkaderen: in plaats van dat je iemand als ‘schizofreen’ bestempelt, zou je kunnen zeggen dat diegene magisch denkt. Daarnaast kun je stellen dat een sjamaan iemand is die onder begeleiding van een spiritueel lerares heeft leren omgaan met zijn demonen en ingewijd is in een bepaald mystiek of hoger bewustzijn.

Met deze benadering van het verschijnsel psychose komen we al dichter bij een evolutionaire verklaring of biologische functie van de psychotische ervaring. Want iemand met wat wij ‘psychotische’ ervaringen zouden noemen, levert wel degelijk een belangrijke bijdrage aan zogenaamde ‘primitieve’ culturen of gemeenschappen. Deze hebben immers het overgrote deel van de evolutionaire geschiedenis van de mens bepaald. De waanzinnige functioneerde daar als stichter van een geloof, dan wel verkondiger of handhaver van religieuze overtuigingen of praktijken.

De totem

Volgens de theorie van de Franse vader van de sociologie Émile Durkheim (1858-1917) vereren mensen middels hun religie de gemeenschap. Om dit aan te tonen, bestudeerde hij het totemisme, een geloofssysteem van onder andere de Aboriginals en Noord-Amerikaanse indianen. In dit geloofssysteem heeft iedere stam een natuurlijk verschijnsel als totem; meestal is dat een bepaald dier of plant. De totem is het object van religieuze aanbidding en mag niet gegeten worden, behalve in bepaalde ceremonies.

De totem is verbonden met een mythologie over de oorsprong van de mens, onderscheidt de ene sociale groep van de andere en verbindt de mensen binnen een stam met elkaar, de omringende natuurlijke leefomgeving en de godenwereld. Omdat de mens diepgaand een betekenisgevend wezen is, is dit voor de mens een belangrijke en zelfs fundamentele werking. Voor moderne seculiere maatschappijen is deze functie van religie om de gemeenschap te verbeelden in het algemeen minder belangrijk. Maar toch kennen bijvoorbeeld de natiestaat en communistische of kapitalistische ideologieën ook zulke bijwerkingen.

Volgens Durkheim herinnert de aanbidding van de totem – ofwel de stam zelf – de deelnemers aan zo’n ceremonie eraan dat de gemeenschap belangrijker is dan het individu. Mede daarom bevordert religie de sociale cohesie.

Tussen fantasie en werkelijkheid

Psychotische mensen zijn volkomen overtuigd van de waarheid van hun ideeën, méér dan de normale medemens. Dat is een fundamentele eigenschap van psychoses of wanen. In de psychiatrie wordt dit verschijnsel geduid als het ontbreken van ziekte-inzicht. Als symptoom dus.

Mogelijk werkt dat zo omdat in het psychotische brein de grenzen tussen het zelf en de wereld vervagen. Hierdoor ontstaat er een op verliefdheid gelijkende verbondenheid met de mensheid en de kosmos. Daarnaast wordt de psychische scheidslijn tussen fantasie en werkelijkheid opgeheven. Dit kan er de oorzaak van zijn dat de psychotische medemens zo ver afdrijft van de normaal beleefde werkelijkheid, dat er een communicatieve kloof ontstaat tussen haar en andere mensen.

Een culturele verbinding

Maar een andere kijk is: waarschijnlijk juist omdat een psychotisch persoon zo overtuigd zijn van hun eigen gelijk, weten ze anderen te overtuigen. Dit geldt des te meer als hun ideeën overeenkomen met de bestaande culturele aannames van de gemeenschap, zoals zowel bij sjamanen als profeten het geval is.

Uitzonderingen op die laatste regel zijn stichters van nieuwe religies als Mozes, Jezus en Mohammed. Zij ondervonden buiten hun directe aanhang aanvankelijk veel weerstand. In onze moderne maatschappij zouden ze direct de diagnose ‘schizofreen’ krijgen en worden volgepropt met antipsychotica. Terwijl zij ieder een religie hebben gesticht die vele eeuwen heeft overleefd en nog steeds wereldwijd miljarden mensen inspireert.

Een psychoot, sjamaan of profeet

Verder is een belangrijk gegeven dat psychotische mensen in contact lijken te staan met hogere machten. Of dit nu God, Jahweh of Allah is, dan wel rivier- en bosgeesten of een totem: zij verbinden de gelovige met het heilige, met dat wat de individuele mens en het aardse overstijgt.

Dit alles maakt dat zogeheten waanzinnigen een belangrijke rol spelen binnen hun gemeenschap. Of het nu gaat om:

• het zegenen van de jacht of een offerdier,
• het voorspellen van de toekomst,
• het verklaren van de bedoelingen van de goden,
• het genezen van allerlei ziektes,
• het uitdrijven van duivels
• of een verklaring waarom de mens op deze aarde ronddoolt

Zij dragen in belangrijke mate bij aan een collectief geloof of het bestendigen van een beleden religie. Hoe je het ook noemt, een psychoot, sjamaan of profeet: zij zorgen voor een sociaal fundament onder gedeelde waarden en normen. En net dat is hun evolutionaire functie: ze dragen bij aan het overleven van de sociale groep, en dus van de mens als soort. De mens is in zijn kern immers fundamenteel een sociaal wezen. Eén mens is er géén.

Een psychose niet als ziektebeeld

Deze kijk opent de mogelijkheid psychose te zien als een gezonde reactie op een ziekmakende samenleving. Hoewel een psychose wel degelijk ziekmakend kan zijn, kun je in de basis een psychose beschouwen als een normale variant van het geestelijk functioneren van de mens. Het probleem is dat wij als samenleving daar niet mee om kunnen gaan, waardoor een psychotisch persoon het stempel ‘geestesziek’ krijgt. In een ideale samenleving zouden psychotische ervaringen een culturele plek krijgen.

Kortom, psychose als fenomeen is niet zozeer een ziektebeeld, maar heeft in de evolutionaire ontwikkeling van de menselijke soort een nuttige en belangrijke rol gespeeld en de mensheid zelfs veel goeds gebracht. Beter is het dus dit fenomeen te beschouwen als een normale variatie van het menselijk genoom, een functionele dimensie van het leven die nu eenmaal bij ons hoort als biologische soort.

---

Meer lezen over Psychosegevoeligheid?

• Animatie: Iedereen heeft psychotische ervaringen
• Mijn worsteling met de psychiatrie – ervaringen rondom psychose
• Diskwalificeer psychose ervaringen niet