Laten we het hebben over een verwarring die maar niet wil verdwijnen: kritische psychiatrie wordt vaak op één hoop gegooid met anti-psychiatrie. Alsof je, zodra je vragen stelt bij hoe we het vak organiseren, meteen het hele vak wil afschaffen. Dat is een misverstand.
Onderhoud is geen afbraak
Kritische psychiatrie is geen sloopwerk, het is onderhoud. Het is een activiteit — een werkwoord — waarmee we ons vak levend, relevant en bij de tijd houden. We onderzoeken aannames, luisteren naar nieuwe stemmen, passen onze taal aan, en bouwen door. Niet om de boel omver te duwen, maar om beter te worden in wat we beogen: mensen helpen betekenis te geven aan ontregeling en lijden, en herstel mogelijk maken in zorgzame verbanden.
Die beweging heeft ons veel gebracht. Denk aan de groei van herstelperspectieven, het serieuzer nemen van trauma en context, en het open gesprek over medicatie en afbouw. Steeds opnieuw zie je hetzelfde patroon: vernieuwende ideeën ontstaan aan de randen, worden eerst wat argwanend bekeken, en vinden daarna hun weg naar de kern. Dat proces loopt alleen vast wanneer we kritische inbreng wel “ophalen”, maar ondertussen onze eigen kaders ongemoeid laten. Dan krijgen we schijnparticipatie: het lijkt inclusief, maar de beslissingsmacht, de taal en de uitkomstruimte blijven precies waar ze waren.
Co-creatie kan onze koers wijzigen
Daarom vind ik het begrip participatory assimilation zo belangrijk. Het benoemt een subtiel mechanisme: je nodigt mensen met ervaringskennis uit om mee te doen, je laat ze vertellen en meedenken, maar je herformuleert hun bijdragen net zolang tot ze passen in je vooraf gekozen model of project. Iedereen blij, vinkje gezet — en toch is het wezenlijke verschil weggevijld. De frictie die ons juist iets wilde leren, verdwijnt. En dat is zonde, want het is precies die frictie die ons vak vooruit helpt. Als we zeggen dat we co-creëren, moeten we ook durven dat die co-creatie onze koers kan wijzigen. Anders is het decor.
Botsing maakt zichtbaar
Wat helpt om uit die val te blijven, is epistemisch pluralisme: erkennen dat er meerdere, gelijkwaardige manieren van weten naast elkaar bestaan — professionele, wetenschappelijke, sociale én ervaringskennis. Niet als sausje dat we over het medisch model gieten, maar als echte polyfonie. In zo’n kader hoeft ervaringskennis niet te worden “overgenomen” of geassimileerd om bruikbaar te zijn. Ze mag naast ons staan, op gelijke hoogte, in eigen taal en met eigen logica. Soms botst dat. Goed zo. Die botsing maakt zichtbaar waar we te smal kijken en nodigt uit tot andere vragen.
Samen weten, samen zoeken, samen betekenis geven
Concreet betekent dit dat we anders gaan organiseren. We maken rollen en verwachtingen expliciet: wie beslist, wie adviseert, en wanneer verschuift dat? We leggen vast welke aannames niet onderhandelbaar zijn — en welke juist wel. We geven taal terug aan de bron: als iemand een spirituele duiding geeft aan stemmen, vertalen we dat niet automatisch weg naar “identiteitsontwikkeling”, maar laten we dat kader meespelen in onderzoeksvraag, ontwerp en uitkomst. We plannen tijd in voor reflectie op macht en voor die momenten waarop het plan — o jee — moet veranderen omdat de gezamenlijke kennis iets anders aangeeft. En we erkennen parallelle infrastructuren zoals herstelacademies en peer-netwerken niet als “handig kanaal” om data te werven, maar als volwaardige kennispartners.
Is dat spannend? Zeker. Het vraagt dat we onze professionele zekerheden tijdelijk en toetsbaar maken. Het betekent soms dat we moeten zeggen: “We weten het niet — laten we samen uitvinden wat hier klopt.” Maar eerlijk is eerlijk: zo is psychiatrie ooit begonnen. Als een oefening in samen weten, samen zoeken, samen betekenis geven.
Laten we leren durven!
Dus: kritische psychiatrie is geen anti-psychiatrie. Het is liefde voor het vak in werkwoordsvorm. Participatory assimilation helpt ons zien waar we in de val van schijnparticipatie lopen. En epistemisch pluralisme geeft een routekaart om die val te vermijden en werkelijk samen te werken. We hoeven niets te annexeren uit ervaringskennis; we mogen erdoor worden veranderd.
Als we dat durven, wordt de psychiatrie niet kleiner, maar juist ruimer. Menselijker. En relevanter voor de wereld zoals die vandaag leeft.
Jim van Os
Meer lezen over Co-creatie?
- Psychose en de herschrijving van de psychiatrie – Jim van Os
- Pleidooi voor Individuele Zorg – Jim van Os, hoogleraar psychiatrie
- De noodzaak tot cocreatie in de GGZ – Lars zijn persoonlijke missie
- Lees hier het artikel over: Participatory assimilation.
Heb je een vraag?
Onze experts beantwoorden jouw vraag in het online Spreekuur van PsychoseNet. Gratis en anoniem.
Ken je de mini-College’s van PsychoseNet al?
Bekijk PsychoseNet college’s van Jim van Os over zorg en herstel, van depressie tot psychose.
