“Negatieve symptomen. Het klinkt al niet gezellig”, schijft hoogleraar Jim van Os. “En in de wereld van de psychiatrie zijn ze berucht: terugtrekgedrag, motivatieverlies, geen plezier meer ervaren, vlak affect, weinig spreken. Symptomen die vaak worden gezien bij mensen met psychose. Maar waar komen ze vandaan?”
Wat zijn negatieve symptomen?
Volgens de klassieke leer maken we onderscheid tussen primaire en secundaire negatieve symptomen. De primaire zouden “horen bij de stoornis zelf” — alsof ze op enigerlei wijze ontstaan vanuit het brein. De secundaire zouden voortkomen uit andere oorzaken, zoals medicatiebijwerkingen, depressie, angst, demotivatie, overprikkeling of zelfs de uitzichtloosheid van een leven vol stigma en eenzaamheid.
Klinkt logisch dat onderscheid tussen primair en secundair? Misschien. Maar in de praktijk is dit onderscheid nauwelijks, of eigenlijk gewoon níet, te maken.
Het probleem met ‘primair’
Want wat ís een primair negatief symptoom precies? Hoe weet je of iemand “uit zichzelf” geen motivatie meer heeft, of omdat hij doodmoe wordt van de bijwerkingen van zijn pillen? Of omdat hij is uitgesloten van werk, school, vriendschappen? Omdat hij zich waardeloos is gaan voelen na een jarenlange worsteling met een stigmatiserende diagnostisch label en een behandeltraject waarin heel vaak zijn ’tekort’ werd benadrukt?
Het antwoord is: dat weet je niet. En dat kun je ook niet weten. Er is geen hersenscan of testje dat feilloos aantoont: dit is primair! Of: dit is secundair! In feite is het hele idee dat negatieve symptomen ‘van binnenuit’ komen, zonder context, al verdacht. Want mensen functioneren altijd in een context — relationeel, maatschappelijk, psychologisch.
Antipsychotica: wat dempt, dempt álles
Wat we wél weten, is dat antipsychotica vaak juist dát dempen waar je motivatie van krijgt: je verlangen, je honger, je initiatief, je verlangen naar contact of zingeving. Want ja, ze zijn ontworpen om onrust en psychose te dempen — maar wat nou als ze daarmee ook je vermogen om plezier te ervaren dempen?
Mensen vertellen regelmatig dat ze zich “vlak”, “onverschillig”, “niet meer zichzelf” voelen op deze medicatie. Ze willen wel iets doen, maar voelen niks meer bij dingen. En zonder emotionele beloning, wie houdt dan motivatie over?
Dat is geen bijzaak. Dat is een kernprobleem. En het is precies waarom het zó belangrijk is dat elke cliënt geholpen wordt om de laagst mogelijke effectieve dosering te vinden. Niet de standaarddosis. Niet wat “meestal wordt gegeven”. Maar wat écht helpt, met zo min mogelijk inleveren van gevoel, initiatief en levenslust.
Depressie, stigma, demotivatie: allemaal ‘secundair’?
En dan zijn er nog de “secundaire” invloeden: depressie, angst, trauma, schaamte, chronische stress, isolement, armoede, racisme, queerfobie, afwijzing. Allemaal dingen die motivatie kunnen ondermijnen en die vaak níet worden aangepakt in een klassiek psychiatrisch traject.
Het is daarom tijd om te erkennen: het idee van negatieve symptomen als iets dat primair in mensen zit, klopt niet met de realiteit. We moeten álle negatieve symptomen beschouwen als het gevolg van iets — of dat nou medicatie is, depressie, omgeving, gebrek aan steun of een gebrek aan hoop.
Wat dan wél?
Wat mensen met psychose wél nodig hebben? Social prescription. Geen pil, maar een plan. Geen etiket, maar een uitnodiging. Denk aan “welzijn op recept”: iemand helpen om weer ergens aan mee te doen. Iets creatiefs, iets sociaals, iets zinvols. Denk aan herstelacademies, zelfregiegroepen, lotgenotencontact, sporten, kunst, tuinieren, samen koken, muziek maken, dansen, bouwen aan hoop.
Want motivatie bloeit pas op als je iets te winnen hebt. En iets te betekenen.
Dus laten we stoppen met het krampachtig willen onderscheiden van primaire en secundaire negatieve symptomen. Laten we erkennen dat alles in principe secundair is — in de zin dat het voortkomt uit omstandigheden, context, behandeling. En laten we vooral luisteren naar wat mensen zélf zeggen dat ze missen, verlangen en nodig hebben. Dat is pas positieve psychiatrie.
Meer lezen van Jim van Os?
Meer lezen over negatieve symptomen?
- Negatieve ervaringen met psychotherapie – Brechje Dandachi-FitzGerald
- Dopamine Supersensitiviteit Syndroom
- Demotivatie en negatieve symptomen
- De Nieuwe GGZ – bezig om een ‘Goede GGZ’ te realiseren
Heb je een vraag?
Onze experts beantwoorden jouw vraag in het online Spreekuur van PsychoseNet. Gratis en anoniem.
Ken je de mini-College’s van PsychoseNet al?
Bekijk PsychoseNet college’s van Jim van Os over zorg en herstel, van depressie tot psychose.
